AIRIÑOS: novos datos históricos

Dos 40 aos 80 foron malos tempos para a dramaturxia (e para a arte en xeral), pero todo cambiará coa chegada da democracia. Gran pulo lle deu ao Grupo de Teatro Airiños a creación na parroquia, en 1981, do Centro Cultural Simón Varela de Dubra. Grazas a esta sociedade consolidáronse e dispuxeron de máis obras para representar. Tamén de novos actores (inclusive nenos), que se incorporan ao elenco.
Foi unha época dourada para o Grupo, que coincidiu cun incremento no número de actores. Por primeira vez contábase cun local propio, o Centro Cultural, aínda que lembraban con nostalxia a acolledora casa de Pimentel. Non había moitos luxos, e daquela ata tomaban mate, que traía o sogro do director, de cando en vez, da Arxentina. Era un home de múltiples saberes e facía un mate “ben sebado”, que había que beber pola boquilla. Preparábaos “tan quentiños, que os novatos ao beber escaldaban a lingua...”
No 50 aniversario, celebrado en 1983, Airiños xa estaba consolidado e para celebrar a data escolle a obra de Castelao, “Os vellos non deben de namorarse”, unha das obras mestras do teatro galego. Para a ocasión contouse co asesoramento da súa irmá Teresa R. Castelao, de Maruxa Villanueva, e de Daniel Varela Buxán. A peza tivo unha boa resposta do público e da crítica. Posteriormente, co gallo do centenario do nacemento do autor, Airiños volveuna representar ao abeiro do programa “Encontros polas terras de Castelao”.
Por iniciativa de Airiños, en 1982 comeza a primeira reedición da “Semana do Teatro do Pobo”, en Rianxo. Despois de 14 anos, en 1995 fíxoselle unha homenaxe e entregóuselle unha placa a Ramón Pimentel, pola súa longa andaina coma actor e director do Grupo. Ese mesmo verán púxose en escena a obra cómica “A farsa do avogado”, que acadou bos comentarios entre o público asistente.
Entre os anos 90 e o 2000 sucédense as representacións. As decoracións, que nun tempo se lle encargaran ao pintor de Vilagarcía, Rivas Briones, agora correrán a cargo do pintor da vila, Xosé Comoxo. Paralelamente, comeza a súa andaina o Grupo Infantil da man de Ramón Pimentel, labor que hoxe continúa Antón G. Vilariño, coa Escola de Teatro Airiños. No ano 2000, co centenario do poeta Manuel Antonio, representouse “Un ronsel de estrelas”, e repúxose “A fiestra valdeira” no centenario de Rafael Dieste.
Desta última época son “A casa dos líos”, “¡Vaia sarillo!”, “Non lle busques tres pernas ó alcalde” e “A farsa do avogado”, repetida despois en 2007.
Coa incorporación dos netos, e mesmo dos bisnetos, daquela ilusionada xuventude de 1933, o Grupo Airiños entra na súa cuarta xeración. Nunha parroquia de menos de 400 veciños, como é Asados, pódese dicir que máis de 200 persoas pasaron por algunha das obras de teatro que se teñen desenvolvidas ao logo de tres cuartos de século. Todos eles merecen un recoñecemento, pois fixeron posible que o ben chamado Cadro Artístico chegara aos nosos días. Débese recoñecer, igualmente, a boa acollida do público en xeral, que, cos seus aplausos, mantiveron a ilusión e déronlle sentido ao teatro.
O Grupo de Teatro Airiños celebra no ano 2008 as vodas de platino. Son tres cuartos de século nos que representou diferentes veladas por toda a bisbarra da Arousa-Barbanza, defendendo sempre os principios galeguistas e resaltando os costumes propios da cultura popular. Consecuentes coa súa razón de ser, nese ano repuxeron a primeira obra escenificada polos seus antecesores, en 1933, “La retirada de Napoleón”, cunha ducia de representacións nos Concellos de Boiro, Ribeira, Rianxo, Rois, Padrón, Santa Comba, Santiago, Mazaricos, Lousame, Dodro e Ferrol.

O ANO DOURADO DUNHA VETERANA AGRUPACIÓN

| Os actores rianxeiros, de éxito en éxito

Alberto Hevia
La Voz de Galicia, 24/11/2009

O teatro afeccionado está en racha en Rianxo. O grupo Airiños, ademais de ser premiado por Barbantia, acaba de recoller outro galardón. Trátase dun recoñecemento que lle outorgou a agrupación cultural coruñesa Alexandre Bóveda. O antigo teatro Principal herculino -hoxe coñecido como Rosalía de Castro-, un edificio con máis de 170 anos de historia, foi o escenario escollido para que o presidente do colectivo rianxeiro, Xesús Santos, e o resto de actores da compañía recollesen, o pasado venres, o seu galardón.

Un autobús ateigado de amigos e simpatizantes do grupo acompañou aos actores de Airiños ata A Coruña para que, no marco do XIII edición do memorial de teatro Iván Toxeiro, o director da agrupación cultural Alexandre Bóveda, Roberto Catoira, entregara o agasallo aos de Asados. Xunto ao profesor da Universidade da Coruña Carlos Viscaíño, Catoira salientou a traxectoria do grupo Airiños, que foi fundado no ano 1933 no centro galeguista de Asados e que no 2008 celebrou o seu 75 aniversario de actividade ininterrompida, polo que na actualidade é o máis antigo grupo de teatro afeccionado de toda Galicia. «É para nós unha grande honra entregarlle este premio a Airiños porque pon en valor o teatro afeccionado, xerme dos profesionais» apuntou Catoira durante o acto de entrega.

En galego

Quizais, o máis significativo de Airiños sexa que na súa longa andaina nunca esqueceu a súa razón de ser, que foi manter viva e espallar a cultura galega entre todos os veciños de Rianxo. Deste xeito, todas as súas actuacións foron en lingua galega, unha característica que lle provocou numerosos problemas durante a ditadura franquista, ata o punto de estar a piques de desaparecer.

Hai ben pouco, o grupo perdeu ao seu director de honra, Ramón Pimentel, membro fundador que, malia ser octoxenario, continuou ligado a Airiños ata a súa morte. Hoxe, os descendentes dos primeiros actores colaboran nas veladas teatrais organizadas polo cadro artístico de Asados como unha maneira de dinamizar a actividade cultural desta parroquia. Porque este colectivo é algo máis que un grupo teatral. Os seus compoñentes poden dicir, sen lugar a dúbidas, que Airiños é un xeito de vida.

AIRIÑOS PREMIADO CO "SIRENO DE BRONCE"

Barbantia premiará a Xosé Luís Axeitos, a Ramón España e ao grupo teatral Airiños
Os sirenos de bronce entregaranse o venres, a partir das oito e media da tarde, no museo Valle-Inclán

María Hermida
La Voz de Galicia, 24/11/2009


Rianxo segue a ser berce de cultura; terra de xente apegada ás letras, ao arte, ao saber... De aí que os premios que cada ano concede a asociación Barbantia vaian ter, nesta edición, un marcado carácter rianxeiro. Non en van, na nómina de galardoados figura o académico de Asados Xosé Luís Axeitos, o grupo de teatro Airiños e o compositor Xosé Ramón España Lorenzo, que malia ser de Boiro estivo moi ligado á terra de Castelao, posto que foi o primeiro director da banda infantil de Taragoña.

Dende Barbantia explicaron que, o pasado venres, nun descanso do acto celebrado en A Pobra na honra de Rei Ballesteros, o presidente da asociación, Antón Riveiro, o concelleiro pobrense Jesús Dieste e o coordinador do colectivo, Alberto Piñeiro, recontaron os votos emitidos polos socios para saber, dunha tenra de doce finalistas, quen eran os gañadores. A partir dese escrutinio, os sirenos de bronce, esas figuras creadas polo escultor Manuel Teira para agasallar aos premiados, xa tiveron nome e apelidos.

España impúxose na categoría de traxectoria cultural no Barbanza. Nese apartado, o compositor boirense competía co profesor Xoán Mariño Reino; coa pintora boirense Paola García Paz e co mestre e investigador Manuel Mariño del Río. España, ademais de ser o primeiro que levou a batuta na banda infantil de Taragoña, é compositor e agora mesmo forma parte de Os Menestreis.

O grupo de teatro Airiños, unha formación que cumpriu xa as súas vodas de platino sobre o escenario e que competía na sección de iniciativa cultural no Barbanza, tiña como rivais á revista Casa da Gramática noiesa; á Sociedade Liceo de Noia e á Coordinadora dos Equipos de Normalización Lingüística de Barbanza. Finalmente, serán os compoñentes de Airiños os que poidan recoller o sireno.

En canto á terceira categoría, a que premia a traxectoria na cultura galega, os tres personaxes cos que competía Axeitos teñen un denominador común: son persoas ben coñecidas cuxos nomes xa están escritos con letras destacadas na historia de Galicia. Trátase do teólogo e académico Andrés Torres Queiruga; do catedrático e presidente da Real Academia Galega, Xosé Ramón Piñeiro, e da escultora Soledad Peralta.

Felicitacións

Dende a asociación Barbantia quixeron dar os seus parabéns aos premiados e lembrar que a entrega de premios terá lugar este venres. Os galardoados recollerán os seus sirenos de bronce nun acto que se celebrará no museo Valle-Inclán a partir das 20.30 horas. Será unha cita que volverá facer da cultura a súa máis grande protagonista.

AIRIÑOS NOS ANOS 50

Se volvemos a mirada cara a vila, e nos situamos na década dos 50, podemos ver que renace a afección en Rianxo polo teatro e polas corais. Paralelamente ao Grupo Airiños, xorden outras experiencias teatrais dunha maneira esporádica e para fins concretos. Así, na primavera de 1953, estrean no cine “Avenida” dúas obras dun vello amigo, Rafael Dieste, que andaba exiliado por terras arxentinas. Trátase dunha “farsilla” en tres actos “Curiosa Muerte Burlada” e unha “comedieta circense” nun acto “La Amazona y los Excéntricos”. A actriz Pilar Tubío Alcalde fará de “Angelita”, acompañada de cinco ou seis actores, dirixidos “con gran acierto” por outro home ben recordado, antigo galeguista, Benito Rial, que botaba de menos aquelas representacións de antano.

“Lástima que la velada no sea un mes más tarde. Acaso en julio, o en agosto, pudiésemos presenciarla los posibles veraneantes de Rianxo. Pero urge reunir fondos para las Fiestas de Nuestra Señora de Guadalupe, y las obras ya deben estar bien ensayadas. El exceso de ensayo, pudiera perjudicarles, como a los jugadores de fútbol el excesivo entrenamiento. Sin embargo ¿por qué no acude a Santiago y a otras poblaciones gallegas la “Agrupación Rianxeira” con las obras de Dieste? Podrían venir aquí, durante las Fiestas del Apóstol, y si no vienen iremos allá... en una “rubia”.

(Borobó, 20-6-1953)

Os capeláns Vicente Tarrío Martiñán e logo Don Arturo, formarán a varios actores, pequenos e grandes, que actuarán tamén de cando en vez. Outra experiencia moi fugaz foi a “compañía de teatro de Juan Dourado”, que finou o mesmo día da súa presentación, e incluso non chegou a rematar a función, na que ese home puxera un grande interese. Para súa desgraza, esa audacia, e certa improvisación, aínda hoxe é recordada con sorriso, pero dá boa fe de como en Rianxo se podían facer cousas interesantes sen cartos, sen posibilidades de continuidade e sen un chisco de medios materiais.

En Asados, animados pola boa acollida que tiñan as pezas teatrais, Airiños continuará ofrecendo representacións durante décadas. As obras dos 40-50 foron, entre outras, “Na casa do ciruxano”, “Trato a cegas”, “O cego da Xestosa”, “Todo ten Goberno” e “Xacobe, Farruco e Xuana”.

En busca de salas con máis aforo, atoparon a casa de Isolina, en Soigrexa, que xa antes da guerra fora utilizada como teatro, onde se poñían luces de candil e farois, e, como adiantamos, o cine “El Centro”. Tamén nos camiños que levaban ao local había que poñer luces de carburo, dende o Cruceiro Novo ata o Souto de Soigrexa, para que a xente non mollara os pés nas pozas.

A ditadura franquista recortou moitas liberdades, e prohibiu entre outras cousas a bandeira, o himno e a lingua galega. Así, pese a que se impoñía o castelán nas escolas, o Grupo de Teatro Airiños nunca abandonou as súas normas establecidas. A bandeira galega poñíana no escenario cubrindo a cunca do apuntador, aínda que só durante os ensaios, porque eran tempos nos que estaba prohibido facer actos públicos coa enseña.

Como anécdota, cabe dicir que, en maio de 1957, un día despois dunha actuación no cine “Avenida” de Rianxo, onde os membros do Grupo burlaran a prohibición da Benemérita, atrevéronse a regalar a bandeira galega na mesma estación do tren, en Catoira. Foi o seu actual director, Xesús Santos Suárez (daquela un mozo de 20 anos), quen lla deu a unha rapaza do Grupo que marchaba para Bos Aires para que a levara de recordo, trátase de Lola Romero.

Daquela as veladas eran acontecementos únicos aos que asistía toda a parroquia.

Aparece nestes anos outro importante persoeiro, José Otero (o seu pai xa colaborara nas primeiras representacións de Airiños), que fará tanto de actor coma de copista. Bo debuxante, pasaba a limpo con boa letra, os papeis dos actores e pintaba os decorados. Cando emigrou a Asturias, onde traballaría ao longo de 30 anos, tivo que ocupar o seu posto, como actor, Xesús Santos.

Froito da constancia do Grupo Airiños, nesta época xorden “imitadores” de novo en Rianxo. Outros grupos interésanse polo escenario. Así José Figueiro Sobradelo, coñecido polo alcume de “Gaitolas”, dirixirá algunhas representacións teatrais, pero faltaba constancia e tiveron unha vida moi curta, ao igual que as levadas a cabo polo Centro Cultural “Vicente Vidal” de Leiro, polo Grupo do Centro Cultural e Deportivo de Taragoña, e polo Liceo Marítimo Rianxeiro (que a comezos dos oitenta formará o grupo “O Xeito”, que, con bo criterio e acerto, dirixe Andrés Martínez “Pancho”).

Ademais do plantel de actores, o Grupo Airiños non está parado e experimentará trocos e transformacións. Nos sesenta, as obras do Grupo amplíanse con outras escritas por autores rianxeiros. Recuperan a Rafael Dieste e a súa ben coñecida “A fiestra valdeira”, en 1961.

Aínda que a citada obra contaba con 25 anos de existencia, cando os asadenses quixeron representala en Catoira, tiveron atrancos, pois ao ser provincia de Pontevedra, non lles serviu de nada a autorización do Delegado de Turismo e da Sociedade de Autores da Coruña, que tiña a responsabilidade da censura a nivel provincial. Houbo que repetir as xestións en Pontevedra, e esta vez irá con eles o crego poeta Faustino Rey Romero, que traballaba co Grupo de asesor literario e, ás veces, de presentador. O Delegado pontevedrés díxolle ao crego: “E logo, Don Faustino, habendo obras tan interesantes da nosa literatura ¿como van meterse con esas cousas dun home no exilio?”, referíndose a Dieste (que aínda no regresara definitivamente de Bos Aires). Rey Romero, respondeulle: “Eu non veño aquí para que me dea leccións de literatura”, e quedouse tan fresco. Santos pisoulle un pé ao crego para que acougara un pouco, pero en canto o Delegado saíu un intre da sala, Faustino púxose a “despotricar” en voz alta: “¡Eu a este tío non o aturo máis!”, colleu e marchou, deixando só a Santos. Cando volveu o Delegado, preguntou por el, e Santos tivo que dicirlle que o crego marchara porque tiña un apuro. “Pois se ten un apuro, váianse, váianse...”. Non acadaron os necesitados papeis.

Como xa estaba todo preparado, a obra deuse igual. Pensaron que non ía pasar nada. O propietario do cine, José Vázquez, que era un coñecido médico, cría que o ían “empapelar”. E así foi, pois puxéronlle unha multa e clausuraron o cine. Máis tarde, perdoáronlle a multa e só tivo que pechar o cine dous domingos. A ditadura xa estaba pasando a ser unha “dictablanda”.

O Grupo Airiños sempre procurou andar a ben coas autoridades, dentro da legalidade, pero coa censura tiveron unha loita tremenda. Unha obra que o público pedía que repetiran foi “N’a casa do ciruxano”, de Roxelio Riveiro e Telésforo Cestelo, un xoguete cómico que sufriu tantos remendos que nin os propios autores a recoñecerían. Pero todo quedou ó gusto do público, que ría moitísimo durante as funcións. Ao igual que “Os vellos non deben de namorarse”, de Castelao, a obra do cirurxián tamén foi posta en escena para ser proxectada na Televisión Española en Galicia.

“N’a casa do ciruxano” foi executada probablemente en máis dun cento de ocasións. Como outra anécdota, cabe dicir que, no lugar de Buhía, roubáronlles o libreto da obra e os do Grupo conseguiron reproducilo (con máis ou menos aproximación) porque moitos actores, e mesmo espectadores, recordaban ben anacos do texto. É así como esta obra non se pode dicir que teña un autor, pois é máis ben un traballo de toda a parroquia.

Durante a restauración da casa museo de Rosalía de Castro en Padrón, Airiños colabora co presidente da fundación, o doutor Sixto Seco. Formouse en Rianxo unha delegación do Padroado, e o Grupo de Teatro deu varias veladas coa finalidade de acadar fondos para reparar o edificio. Así, repoñeríase “N’a casa do ciruxano”, como dixemos, unha das obras máis representadas, xunto con “O Rei da Carballeira”. Outras pezas desta etapa, que tiveron moi boa acollida do público, foron “Un home de sorte”, “A morriña” e “Mal de ollo”.

Noutras ocasións, para recadar cartos para a citada casa de Rosalía, era necesario recorrer ás petitorias polas casas da parroquia de cara a incrementar as cantidades en metálico. Xesús Santos recorda que foron á casa dun coñecido, e dixéronlle: “Vimos pedir para a casa de Rosalía”. O veciño estrañouse ó pensar que estaban a pedir para unha veciña do mesmo nome, ó mesmo tempo que exclamaba, cerrando a porta: “Para a casa de Rosalía... ¡Que vaia traballar, carallo!”.

As obras de teatro necesitaban sempre unha autorización do Goberno Civil, que en ocasións tardaba meses en chegar, tempo no que o Grupo aproveitaba para os ensaios. Debíanse enviar dúas copias da obra a Coruña, e devolvían unha delas co selo de “nihil obsta”, quedándose co outro exemplar. Había que reservar tamén dúas entradas para un Delegado Gobernativo, que controlaba as entradas e que os textos estiveran axustados segundo foran aprobados.

"A FIESTRA VALDEIRA" REPRESENTADA EN RIANXO EN 1935

Por Xesús Santos e Xosé Comoxo

En setembro de 1935, Rafael Dieste volve a Rianxo despois de rematar a súa experiencia na creación de Teatro de Títeres das Misións Pedagóxicas. Os amigos recíbeno con ledicia, e deseguido traman representar por primeira vez A Fiestra Valdeira, no local do señor Vicente. Os curmáns Castelao (“os Ínsua”), foron polas tabernas á busca dos “actores” que destacaran pola súa “fasquía mariñeira” (por dicilo doutro maneira: “segundo os seus caracteres”). Nos baixos da casa de Rafael fixeron as primeiras probas, e os que saíron ben delas quedaron de actores, e “os que non eran moi axeitados, que non tiñan axilidade para o oficio, quedaron de público. Pero quedáronse de público coa maior naturalidade, sen nengún resentimento”.

Alí estaban Manolo “Insua”, Balbina Rañó, Lola Romero, Ricardo Abuín, Alfonso Arcos, Benito Rial, Sócrates Piñeiro, Benito Ordóñez, Rogelio Bravo, Andrés Galbán, Francisco Ramos e Vicente Torres.

A representación resultou sorprendente. Tivo un éxito rotundo, pero, producíronse algúns pequenos conflitos entre mariñeiros e labregos, porque, segundo Rafael:

“vendo ós labregos, cando estaban a rentes de se rematar as entradas, os mariñeiros dicían: “Alto, Alto! Primeiro nos, que isto é unha comedia de mariñeiros, non é para labregos”

O mesmo A. Villar Ponte escribirá sobre esta cuestión meses despois:

“(...) Cuantos presenciaron la representación de la misma (entre ellos varios prestigiosos intelectuales y artistas) han salido complacidísimos. Este ensayo de teatro moderno les demostró cumplidamente las posibilidades de feliz éxito que una literatura escénica gallega y original es capaz de tener si se la apoya con entusiasmo y fe.

No sabemos por qué no se llevaron a la Prensa noticias de hecho señalado, que merece amplia divulgación. No sólo por lo que representa en sí, sino también (y hay que proclamarlo con orgullo) porque los que pusieron en escena “A fiestra valdeira” no han sido señoritos ni damiselas de villa; han sido gentes del pueblo; y el público que disfrutó y aplaudió tan bella obra de Dieste, público aldeano y marinero.

La lección no puede ser ni más simpática, ni más ejemplar, ni más consoladora. Mientras la cursilería mimética de las ciudades y villas gallegas pone en berlina a galanes y damas que interpretan zarzuelas, comedias y sainetes de otros climas morales con léxico flamenco, chulo o baturro, que les sienta lo mismo que a un Cristo un par de pistolas, esos muchachos de Rianxo abren un portillo de esperanza al verdadero arte teatral de nuestra tierra. Este camino recién abierto hay que continuarlo. Los esfuerzos de la juventud gallega que vienen consumiéndose estérilmente en ofrecernos como recreo del espíritu dramas de Pemán y zarzuelas de Chueca y de Guerrero hay que encauzarlos por derroteros más fecundos. Frente a ese teatro español decadente y lamentable, Galicia puede mostrar el suyo de traza europea y de esencias raciales.

El ejemplo de Rianxo debe cundir. Tan pronto como remita la fiebre electoral que nos consume esos mozos y mozas de aquel rincón mariñán que han tenido el bello gesto de brindarle a un público de marineros y aldeanos las primicias de una obra gallega de vanguardia fruto de un exquisito ingenio literario del país, deben venir a las ciudades a mostrarnos, como bandera de redención artística, “A fiestra valdeira”. Un programa hecho a base de tal obra y de la de Synge, verbigracia, ya traducida al gallego, que se intitula “Os cabaleiros do mar” sería algo sencillamente confortador.

Nosotros, al aplaudir a los muchachos de Rianxo que tal muestra de cultura artística han dado a los hombres de las ciudades gallegas, queremos estimularlos con estas palabras, escritas de prisa, para que piensen en visitar las principales urbes gallegas ofreciéndonos en ellas representaciones de teatro de las obras modernas que en Rianxo llevaron a las tablas.

(...) En Rianxo, mozos marineros y aldeanos, iniciaron la reconquista de nuestra propia espiritualidad. Es necesario alentarlos e imitarlos”

A esta representación seguiranlle outras.

Nos comezos de 1936, a Agrupación Artística de Rianxo, dirixida por Benito Rial, envíalle ao xornal El Pueblo Gallego, catro fotos da “farsilla” “El Avaro”, que estaban a representar; entre outros actores, figuran: “O Ballote”, Marcial Romero e Alfonso Arcos. O xornal, cando as publica, di o seguinte: “Galicia está en trance de ofrecer a España un auténtico teatro del pueblo”

A guerra civil tronza as ilusións do grupo. Algúns perden a vida...

EL LIBRO QUE REPASA LA HISTORIA DEL GRUPO DE TEATRO AIRIÑOS OBTUVO EL PRIMER PREMIO DE DISEÑO ANUARIA

La Voz de Galicia, 21/10/2009

Aunque aún no ha visto la luz, el libro Airiños 1933-2008 , que repasa la historia del grupo de teatro rianxeiro desde su fundación, ha comenzado ya a recibir premios. Hace unos días, se concedió a la firma encargada de maquetar el volumen el premio Anuaria 2009 en la categoría de mejor libro, memoria o diseño editorial.

El texto, que recopila las vivencias y experiencias de los actores que pasaron por el grupo decano de teatro aficionado de Galicia, forma parte de los actos con los que se festeja el 75 aniversario de la fundación de Airiños. Con motivo de esta celebración, se creó una comisión encargada de organizar las actividades conmemorativas, desde la que se hacían eco del premio y aludían a que constituye un atractivo más para contar con un ejemplar de este libro, que está previsto que se presente y llegue a las librerías el próximo mes de diciembre. De entrada, Airiños 1933-2008 saldrá a la calle con una edición de mil volúmenes.

En cuanto a los premios Anuaria, se trata de unos galardones a nivel nacional concedidos por distintos colectivos de creativos de toda España y se entregarán en Cataluña en fechas próximas.

Gráficos

El volumen sobre Airiños está prácticamente listo. Se trata de un libro de 160 páginas plagado de elementos gráficos, fotografías, artículos de prensa, cartas y colaboraciones de todo tipo que recorren la historia del grupo rianxeiro dividiéndola en distintas etapas, representadas en blanco o negro dependiendo de si fueron positivas o negativas para el desarrollo de sus actividades creativas.

Además, está previsto incluir en el libro una copia del documental Esta noite velada , un repaso a la historia del grupo con testimonios de los actores que pasaron por Airiños en los últimos 75 años.

La presentación de este libro en el mes de diciembre pondrá el broche de oro a un año de actos conmemorativos. Además, se hará coincidir la publicación del volumen con una exposición con fotografías, decorados, libretos y otro material relacionado con las representaciones teatrales.

Por otra parte, los actores continúan de gira representando por distintos puntos de Galicia A retirada de Napoleón , la obra con la que el grupo se estrenó en 1933.

MERECIDO RECOÑECEMENTO

O grupo de teatro Airiños recibirá o día 20 de novembro, o premio Alexandre Bóveda despois de 75 anos sobre o escenario

Marta Gómez (La Voz de Galicia,10/11/2009)

Levan xa 76 anos e non pensan parar. O grupo Airiños, decano do teatro afeccionado, segue a colleitar recoñecementos cada vez máis importantes. Despois de recibir un premio nacional de deseño ao libro que recompila a súa historia e a súa candidatura aos sirenos de bronce de Barbantia, a Fundación Alexandre Bóveda vén de lle conceder un premio «pola súa defensa do idioma e a cultura galega durante máis de tres cuartos de século».

Xesús Santos, director da compañía rianxeira, recoñeceu a enorme satisfacción que supón a concesión deste premio a Airiños, sobre todo porque supera os límites do propio municipio: «Nunca tiveramos un recoñecemento a este nivel, si no eido local, pero non no provincial ou autonómico».

Aínda que asegura que nunca «fixemos teatro pensando nos premios, senón pensando en conectar co público», Santos cree que estes últimos recoñecementos téñenos ben merecidos: «Son moitos anos de traballo e agora estamos recollendo os froitos. Somos un grupo humilde, de aldea, pero sempre fomos fieis á lingua galega».

En canto á entrega deste novo galardón, o Alexandre Bóveda, o acto terá lugar o día 20 no teatro Rosalía de Castro de A Coruña. E como o de Airiños «é un teatro do pobo, que naceu á luz do candil», a esta cerimonia están tamén convidados todos os actores que pasaron polo grupo dende a súa fundación, familiares e veciños en xeral. De feito, está previsto fretar un autobús para que os rianxeiros arroupen aos responsables da formación cando suban ao escenario a recoller o seu premio.

A gala promete ser emotiva para Airiños, xa que se proxectará parte do documental Esta noite, velada , sobre a historia do grupo.

Nova función

Por outra banda, e mentres se ultiman os detalles para a presentación do libro que recolle toda a historia de Airiños, co que se porá o punto e final aos actos conmemorativos do 75 aniversario do grupo, comezaron os ensaios para prepara unha nova función.

Desta volta, Airiños recupera todo un clásico do teatro galego, "Os vellos non deben de namorarse", que puxeron en escena por última vez con motivo do centenario de Castelao, en 1986. Os ensaios están en marcha e, para esta función, ademais de contar con algunha nova incorporación, o grupo recupera a actores distanciados nos últimos tempos da actividade teatral.

ÉXITO DE AIRIÑOS (1958)

AIRIÑOS NA POSGUERRA

Ben asesorado ás veces por Ricardo Domínguez, Ramón Pimentel tamén adaptaba os textos das obras que Airiños quería representar, para que pasaran pola inevitable censura da posguerra. Debido ás suspicacias que poderían espertar nos estamentos oficiais, había que buscar o patrocinio da Igrexa Católica, que representaba o principal escollo en canto á moralidade das escenas. Don Plácido Silva, crego da parroquia de Asados-Rianxo, que era un home moi liberal, dixo un día: “Mirade, habería que atopar unha finalidade benéfica, por exemplo para a celebración dun funeral polos caídos da guerra, tanto dun bando coma doutro”. Así foi como se puxeron a boas coas autoridades e acadaron os permisos para actuaren.

Providencial será tamén a inauguración do cine “El Centro” a finais dos anos 40. Foi unha bendición para o Grupo de Teatro, pois nese local podían ofrecer as funcións teatrais os días que non se proxectaban películas. Os actores sentíanse moi ledos nese escenario e diante dun patio de butacas con capacidade para máis de 300 persoas.

A selección de actores, descoñecida para a meirande parte da poboación, era práctica habitual entre a xuventude da posguerra que estaba capacitada para ler, escribir e recitar na súa lingua materna. Ó rematar a contenda civil e reiniciarse as actividades teatrais na parroquia, Asados vaise converter no primeiro lugar de Galicia onde se escenificará en galego, por ser norma do Grupo Airiños dende a súa creación. Pola maxia da arte escénica, esta parroquia converteuse na abandeirada do galeguismo, un caso illado que contrasta coa alienada educación implantada pola ditadura.

Nacemento de Airiños

Na parroquia rianxeira de Asados sobrevive dende hai 75 anos o Grupo de Teatro Airiños, un caso singular de afección teatral na que teñen participado boa parte dos veciños da parroquia ao longo de catro xeracións. Nacido ao abeiro do Centro Galeguista, esta pequena semente de xoves actores e actrices desafiou os convencionalismos da época e a 40 anos de ditadura franquista, xa que estaba establecido en Airiños que as obras se representaran en galego, o que molestará grandemente ao réxime. Integrado dende 1981 no Centro Cultural Simón Varela de Dubra e ilustrado polos seus mestres nacionalistas, Airiños continúa hoxe empregando coma sempre a lingua do pobo, e amosando con fachenda a bandeira branca con transversal azul, unha das sinais da súa identidade.

O Grupo Airiños non xurdiu coma un cogomelo por xeración espontánea, pois a inquedanza e a preocupación pola cultura xa botara raíces no propio Rianxo, daquela chamado “A Atenas de Arousa”.

Eduardo Dieste e Arcos Moldes tiveron moito que ver niso, especialmente o segundo, cos seus apropósitos, pequenas obras teatrais con moita intención crítica e educativa. A mocidade participaba activamente, pero cabe sinalar ao minúsculo Manuel Piñeiro “Fariña”, que xogou un papel interesante como “actor”, aínda que só tivera que dicir catro palabras e “lanzar uno de sus enrevesados maullidos de costumbre y desaparecer con su farol entre bastidores”

En 1911 créase en Rianxo o “Centro Instructor y Potector Hijos del Distrito de Rianjo”, sociedade que porá en escena a obra de teatro “La retirada”, orixinal de Ramón Fernández Mato. Os actores foron Adelaida Rañó, Flora Rodríguez, José R. Nine, Roberto Cubeiro, Arturo Figueira, Rafael Rodríguez, Gerardo Zúñiga, Paco, Valentín, Rogelio e outros veciños.

As bases deste grupo teatral aséntanse na vila ao abeiro de dúas publicacións xornalísticas de moita sona naquela época, como son El Barbero Municipal (xullo, 1910-marzo, 1914), e Buenas Noches (xuño, 1911-1914). Estes semanarios representaban o expoñente máis preclaro da vida política e cultural da vila, e por extensión de toda a comarca. Varios foron os “mestres”, especialmente Eduardo Dieste, Rañó e Castelao, que espertaron a faceta artística do pobo rianxeiro. Nesa cuestión Arcos Moldes (director de El Barbero Municipal) foi o grande impulsor de todo.

Pouco despois, en 1917, fúndase tamén en Rianxo a “Agrupación Artística los Trece”, que coma o seu propio nome indica estaba formada por trece mozos da vila, que conformaban un grupo músico-teatral que animaba a vida local, “tan chea de monotonía”, e a quen se debe a continuidade teatral. Debutaron ao pouco no salón da escola de nenos coa obra “El oro y el Moro”, de Eusebio Blasco (a velada rematará cun monólogo recitado por Roxelio Pérez, con “Sálvese el que pueda”).

“El salón ofrecía un aspecto sorprendente con tanta gente como acudió a presenciar el debut de estos jóvenes entusiastas que se proponen animar un poco la vida local, tan llena de monotonía y de cansancio”

Entre os membros fundadores do grupo estaban Rafael Dieste, José Ramón e Francisco Nine, Roxelio e Juan Pérez, Rafael González, José Ordóñez, Manuel Seco e Antonio Losada.

Rafael Dieste recordaba esa época xuvenil con agarimo:

“(...) Eu pertencín a un deles, ou mellor dito fundeino; a compañía chamaba-se “Os Trece” porque éramos trece. Gostou-nos xustamente que fose así, un número fatídico. E eu, como no teatro de Shakespeare, como era o máis novo pois facía os papeis de rapaza. E recordo que unha vez fixen o papel dunha rapaza un pouco histérica e dei-lle unha labazada ao meu mozo que estivo por ma devolver, e era moito máis forte ca min, por suposto. A pouco remata aí a miña vocación teatral. Outros amigos un pouco maiores facían de vellos. Fixemos unhas excursións; “Roxerius”, o curmán de Manuel Antonio, acompañaba-nos. Non participaba nas representacións, pero facía a nosa presentación e facia-a dun xeito moi altisonante. Parece-me que non fumos máis que a Padrón e algunha outra vila. Lembro-me de como fixo a súa presentación en Padrón; dicía: “Somos, somos, ¿qué somos? Algo así, bueno, figuras de la farándula (frases que por entón corrían), hoy estamos en Padrón, mañana en Noia, pasado en Corcubión, etc. etc.”. E alí atascou-se, non pudo decir máis; voltou outra vez a que éramos non sei que da farándula, turramos del para dentro, e aí rematou a súa intervención. Isto era unha andaina moi feliz, un xeito de sociabilidade, pode-se decir que un xeito humilde de teatro”.

Outro dos antecedentes, en xuño de 1930, foi a representación da obra de Arniches “La cruz de Pepita”, grazas a unha nova fornada de actores. Nesa ocasión soben ao escenario as señoritas Balbina e Olegaria Rañó, Urbana e Teresa Otero Castelao, ademais de Juanita Cambeiro, xunto aos entusiastas mozos Otero, Marcial, Ínsua e Iglesias.

As experiencias teatrais non rematarán. Collerán un certo auxe anos despois coa fundación en Rianxo, en plena Segunda República, da Agrupación Galeguista. Destacan nesa época os irmáns “Insua” (Xosé Losada Castelao e Manolo Rodríguez Castelao), Sixto de Aguirre, Rafael Dieste, os Nine, Luís Noya, Ricardo Abuín, Benito Rial, e un bo número de mariñeiros, actores ocasionais...

Aos rianxeiros non lles foi difícil convencer aos de Asados para que seguiran o seu camiño, tanto político coma teatral. Así será no Nadal de 1933, no que crean o Grupo de Teatro Airiños. Politicamente comezaron cunha actividade frenética de captación de socios para o seu Grupo Galeguista, e como consecuencia chegarán a ter un número moi importante, 151, dos que hai constancia, entre eles dúas ducias de mulleres.

A xuventude reúnese na casa de Ricardo Rodríguez, estando integrado o citado grupo de teatro dentro dos compoñentes das Mocidades Galeguistas. Ao tempo que divertía, o teatro afeccionado era unha maneira de achegar a cultura ao pobo, sen esquecer outras cuestións culturais, como a creación dunha biblioteca, ben provista de libros editados en América, e traídos desde Arxentina nas súas viaxes por Ricardo Rodríguez (enfermeiro de profesión, traballaba no equipo sanitario dun dos moitos transatlánticos que daquela cruzaban o océano; foi un dos responsables deste Centro Galeguista).

Noutras parroquias rianxeiras (Araño, especialmente, onde crearan un Centro Cultural e Recreativo, do que debemos sinalar a un membro interesante para o teatro, Xosé Rodríguez Agrelo, mestre de Béxeres (Lousame), quen durante a República creou un cadro de declamación entre os veciños da parroquia de Lesende, e representaron “O Rei da Carballeira” polas distintas aldeas daquelas terras da Barbanza) tamén se alían cos galeguistas, pero en Asados botou raíces con esa forza que diciamos grazas ó impulso de tres mozos: Rafael Piñeiro, Ricardo Rodríguez e máis por outro rianxeiro, Xosé Otero Rial, casado en Asados. Ricardo Rodríguez ofrecera uns locais para representarlles algunha función teatral aos militantes do partido. Tamén Rafael Piñeiro deixou un baixo, sen paredes, dunha casa de Asados. Preocupados pola cultura popular e ben conectados co grupo das Mocidades rianxeiras, o grupo de Airiños manterá contactos con Manolo Rodríguez Castelao “Insua”, entusiasta do teatro, cando xa Rafael Dieste imaxinaba “A fiestra valdeira”.

Unha vez que Dieste regresa a Rianxo despois da súa experiencia pedagóxica, en setembro de 1935, a mocidade rianxeira decide executar a súa obra. Os irmáns “Insua” foron á busca polas tabernas dos actores que lles parecían máis axeitados “para tal ou cal papel”, e atopáronos. Despois dos ensaios de rigor (“ejemplo de lo que es o debiera ser una compañía”) e a representación, “A fiestra valdeira” deu un resultado do máis sorprendente, “de la más pura y viva teatralidad”. Baixo a dirección do propio Dieste, actuaron Manuel Rodríguez Castelao, Ínsua”, que fixo o papel de Don Miguel, o protagonista da comedia, e Balbina Rañó, Lola Romero, Ricardo Abuín, Alfonso Arcos, Benito Rial, Sócrates Piñeiro (Matapitos), Benito Ordóñez, Rogelio Bravo, Andrés Galbán, Francisco Ramos e Vicente Torres.

Sen dúbida, esa posta en escena en Rianxo chamaría poderosamente a atención dos mozos de Asados que asistiron, levándolles a pensar que tamén eles podían facer algo semellante. Pero tamén debían facerse con outras obras teatrais, e os tres anteditos andaron á busca de libretos de autores da época, nos que, ás veces, introducían aportacións persoais. A súa escenificación primeira foi “A retirada de Napoleón” (de Xavier Prado Rodríguez “Lameiro”, un coñecido autor teatral; trátase dun sainete lírico en dous actos divididos en catro cadros) e logo virán “Almas sinxelas”, “Todo ten goberno”, “O cego da Xestosa”, “Farruco, Xacobe e Xuana”, “N’a casa do ciruxano”, “Un home de sorte”, “Luis de Castromouro”...

Logo representarían a “farsilla” “El Avaro”, de Siloc, con bos resultados “porque no había el problema de las chicas, pero además porque erais todos formidables actores”, pero ao pouco todo se truncaría coa implantación da guerra civil. A contenda supuxo un parón inevitable das actividades, tanto teatrais coma políticas.

Moitos dos mozos foron chamados á fronte de batalla, outros fuxiron e os peor parados, para desgraza de case todos, non volveron, foron enterrados...

Rematada a contenda, e xa sen o apoio directo dos rianxeiros, parecía que o Grupo Teatral Airiños ía quedar esquecido, pero daquela foi cando apareceu un mozo, de pouco máis de 20 anos, que militara tamén no Centro Galeguista, Ramón Pimentel Castaño, xastre culto e ilustrado, que fora un dos rapaces actores e non estaba fichado polos franquistas. Converterase en peza fundamental do Grupo Artístico, do que colle a dirección.

Pimentel Castaño deulle toda clase de facilidades ao Grupo. Polo seu oficio podía facer os traxes e os decorados, e deste xeito Asados vaise converter no primeiro lugar de Galicia onde se representará unha obra de teatro en galego. Grazas á súa dedicación, e non sen certo risco, o Grupo acadará un nivel interesante durante un bo número de anos, ata case o ano 2000, en que se viu forzado a deixalo por problemas de saúde. Os compañeiros nomeárano Director de Honra. Morre en xaneiro do 2008, aos 91 anos de idade. Atrás quedaban 74 anos da súa vida, case un cuarto de século, ao servizo de Airiños.